Μεσογειακή αναιμία: νοσήματα στην πρωτοπορία της γενετικής

Η 8η Μαΐου έχει καθιερωθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την Παγκόσμια Οργάνωση Μεσογειακής Αναιμίας ως Παγκόσμια Ημέρα Μεσογειακής Αναιμίας. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό που το 2024, αυτή η μέρα βρίσκει για μια ακόμα φορά την μεσογειακή αναιμία στην πρωτοπορία των γενετικών νοσημάτων με την πρόσφατη ανακοίνωση και έγκριση γενετικών θεραπειών για την αντιμετώπιση της.

Τι είναι η μεσογειακή αναιμία

Λίγα λόγια πρώτα για το τι είναι μεσογειακής αναιμία. Ο όρος «μεσογειακή αναιμία» περιγράφει γενετικές παθήσεις της κύριας πρωτεΐνης των ερυθρών κυττάρων του αίματος, της αιμοσφαιρίνης, που είναι υπεύθυνη για την μεταφορά του οξυγόνου.

Οι παθήσεις αυτές ονομάστηκαν μεσογειακή αναιμία γιατί ανιχνεύτηκαν πρώτα με μεγάλη συχνότητα σε ανθρώπους με καταγωγή από τη Μεσόγειο (οι Έλληνες έχουν την μεγαλύτερη συχνότητα μεσογειακής αναιμίας στην Ευρώπη και ακολουθούν οι Ιταλοί και οι Τούρκοι), αλλά υπάρχουν όλους τους πληθυσμούς. Υπολογίζεται ότι πάνω από 90 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον κόσμο είναι φορείς του ενός ή του άλλου τύπου μεσογειακής αναιμίας.

Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι μεσογειακής αναιμίας γνωστοί ως α και β. Η αιμοσφαιρίνη διαθέτει τέσσερις πρωτεϊνικές αλυσίδες: δύο α και δύο  και οι διαφορετικοί τύποι μεσογειακής αναιμίας διακρίνονται με βάση ποια αλυσίδα βρίσκεται σε ανεπάρκεια.

Όσοι έχουν μειωμένη την α σφαιρίνη πάσχουν από μεσογειακή αναιμία α και όσοι έχουν έλειψη σφαιρίνης β πάσχουν από μεσογειακή αναιμία β. Η μεσογειακή αναιμία τύπου β είναι πολύ πιο συχνή και οφείλεται σε ελαττωμένη σύνθεση ή πλήρη απουσία των β αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης.

Που οφείλεται

Όπως είπαμε και στην αρχή αυτού του άρθρου, η μεσογειακή αναιμία είναι ένα παράδειγμα κληρονομικής νόσου που βρίσκεται εδώ και σχεδόν έναν αιώνα στην πρωτοπορία της γενετικής έρευνας. Πρώτα από όλα, η νόσος χαρακτηρίστηκε μοριακά ήδη εδώ και σχεδόν μισό αιώνα.

Με  άλλα λόγια, γνωρίζουμε τα γονίδια και τις μεταλλάξεις τους που προκαλούν την νόσο εδώ και πολλές δεκαετίες. Η ανεύρεση της γενετικής ή μοριακής αιτιολογίας μιας νόσου είναι πάντα το πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση της γιατί αυτό επιτρέπει την διάγνωση της νόσου και βέβαια τον προγεννηικό έλεγχο ώστε να προληφθεί η μετάδοση της νόσου.

Επιπλέον, η κατανόηση της αιτιολογίας της νόσου επέτρεψε την κατανόηση και της επιδημιολογίας της νόσου, τον λόγο για την μεγάλη συχνότητα των φορέων μεσογειακής αναιμίας που είναι ότι οι φορείς (αυτοί που έχουν το «στίγμα») είναι ανθεκτικοί στην ανάπτυξη ελονοσίας.

Πράγματι, περιοχές που είχαν ελονοσία έχουν μεγαλύτερη συχνότητα φορέων μεσογειακής αναιμίας στην Ελλάδα, σε άλλες χώρες της Μεσογείου, την Ασία και την Αφρική. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό στη Γενετική: Όποτε η φορεία μιας νόσου προστατεύει από κάτι, ευνοείται η συχνότητα της φορείας της στον πληθυσμό, παρά το γεγονός ότι η νόσος είναι σοβαρή και οδηγεί ακόμα και στον πρόωρο θάνατο όταν δεν υπάρχει διαθέσιμη θεραπεία.

Τα παραπάνω είναι αποτέλεσμα της βασικής έρευνας που έγινε στην μεσογειακή αναιμία στις δεκαετίες 1960-1970, και είναι ενδεικτικά της σημασίας της βασικής έρευνας στην γενετική αλλά και στην ιατρική γενικότερα. Είναι η βασική έρευνα που οδήγησε στην ανεύρεση της μοριακής αιτιολογίας της νόσου και έτσι γίνεται και σήμερα: κάθε μέρα τώρα πια βρίσκονται οι γενετικές αιτιολογίες για χιλιάδες παθήσεις χαρη στην βασική γενετική έρευνα. Υπολογίζεται ότι σήμερα ξέρουμε την γενετική αιτιολογία για πάνω από 7,000 παθήσεις.

Για κάθε μια από αυτές τις παθήσεις η μεσογειακή αναιμία είναι πρότυπο γιατί για κάθε μια από τις παθήσεις αυτές ελπίζουμε να συμβούν ότι συνέβη και με την μεσογειακή αναιμία: η γνώση της γενετικής αιτιολογίας να οδηγήσει στην ευκολότερη και ταχύτερη διάγνωση με τις αντίστοιχες εργαστηριακές τεχνικές (όπως είναι η ηλεκτροφόρηση αιμοσφαιρινών στην μεσογειακή αναιμία), στην εξήγηση φαινομένων που οδηγούν σε νέες εξελίξεις (όπως το ότι η οι φορείς μεσογειακής αναιμίας είναι ανθεκτικοί στην ανάπτυξη ελονοσίας μπορει να οδηγήσει σε νέες μεθόδους αντιμετώπισης της ελονοσίας).

Η γνώση της γενετικής αιτιολογίας της μεσογειακής αναιμίας οδήγησε στον προγεννητικό έλεγχο και την σταδιακή μείωση των παιδιών που γεννιούνται με μεσογειακή αναιμία. Τα ζευγάρια στα οποία μόνο ο ένας είναι φορέας δεν διατρέχουν κανένα απολύτως κίνδυνο να αποκτήσουν παιδιά με τη νόσο.

Πρόληψη

Tα παιδιά που θα αποκτήσουν θα είναι φυσιολογικά (50% φορείς ή 50% χωρίς κανένα μεταλλαγμένο γονίδιο). Η πρόληψη αποβλέπει στην αποφυγή γέννησης νέων πασχόντων. Αυτό επιτυγχάνεται με τον εντοπισμό των ζευγαριών που είναι και οι δύο φορείς Μεσογειακής Αναιμίας με ειδικό αιματολογικό έλεγχο, χαρακτηρισμό των μεταλλάξεων που ευθύνονται για τη νόσο με ανάλυση DNA και τον προγεννητικό έλεγχο.

Ο προγεννητικός έλεγχος γίνεται με ανάλυση του γεννετικού υλικού από εμβρυϊκό ιστό που λαμβάνεται είτε στο τέλος του πρώτου τριμήνου της εγκυμοσύνης (τροφοβλάστη) ή κατά το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης μετά από αμνιοκέντηση (στο αμνιακό υγρό). 

Τα παραπάνω γίνονται στην μεσογειακή αναιμία ήδη εδώ και 20 και πλέον χρόνια. Για άλλες γενετικές παθήσεις μόλις έχουν ξεκινήσει ή δεν υπάρχουν καν. Είναι φθσική συνέχεια των παραπάνω ότι η μεσογειακή αναιμία είναι και στην πρωτοπορία των θεραπειών, με τις πρώτες γονιδιακές θεραπείες ήδη σε εφαρμογή στις ΗΠΑ και αλλού. Ήδη Έλληνες ασθενείς έχουν λάβει τέτοιες θεραπείες.

Συνοψίζοντας, στις 8 Μαΐου θυμόμαστε τι σημαίνει για ένα πληθυσμό μια γενετική νόσος όπως η μεσογειακή αναμία, αλλά και γιορτάζουμε τα επιτεύγματα της βασικής έρευνας στην ανίχνευση της αιτιολογίας της νόσου που οδηγούν στην έγκαιρη διάγνωση, την δυνατότητα πρόληψης και τον προγεννητικό έλεγχο, και βέβαια την γονιδιακή θεραπεία.

Η μεσογειακή αναμία είναι με ένα λόγια ένα πρότυπο για όλες τις γενετικές παθήσεις, τις σχεδόν 10,000 νόσους που υπολογίζεται να είναι μονογονιδιακές, να έχουν σαν αιτία ένα γονίδιο που μπορεί να διαγνωστεί, να προληφθεί, και να αντιμετωπιστεί με γονιδιακή θεραπεία.

Κωνσταντίνος Στρατάκης, Γενετιστής – Ενδοκρινολόγος, Υπεύθυνος Τμήματος Ιατρικής Γενετικής ΙΑΣΩ, ΙΑΣΩ Γενική Κλινική, ΙΑΣΩ Παίδων