Τι είναι η Εμμηνόπαυση

Εμμηνόπαυση αποκαλείται η μόνιμη διακοπή της περιόδου (αμηνόρροια) που οφείλεται στην ανεπάρκεια της ωοθυλακικής λειτουργίας των ωοθηκών και σηματοδοτεί το τέλος της αναπαραγωγικής περιόδου της γυναίκας. Ο ορισμός είναι αναδρομικός ως ένα έτος χωρίς περίοδο.

Αποτελεί φυσιολογική κατάσταση που λόγω της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης αφορά μια μεγάλη περίοδο της ζωής, αλλά κάθε γυναίκα την βιώνει διαφορετικά.

• Η εμμηνόπαυση όμως μπορεί να είναι αποτέλεσμα και μη φυσιολογικής διαδικασίας. 

Είτε ιατρογενώς λόγω

• αφαίρεσης των ωοθηκών
• ακτινοβολίας της πυέλου
• φαρμακευτικών σκευασμάτων (χημειοθεραπεία)
  

Είτε λόγω πρόωρης ωοθηκικής ανεπάρκειας πριν την ηλικία των 40 ετών (1%) λ. Σε αυτή την κατηγορία προτείνεται ορμονική υποκατάσταση μέχρι την αναμενόμενη ηλικία εμμηνόπαυσης του γενικού πληθυσμού.

ΠΟΤΕ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ

Μέση ηλικία αποτελούν τα 51 έτη, με διακύμανση από 45 έως 55 έτη και συσχέτιση γεωγραφική, γενετική (φυλή, οικογενής προδιάθεση) και περιβαλλοντική όπως το κάπνισμα.

Στις χώρες του Δυτικού κόσμου, όταν συμβαίνει μεταξύ 40 έως 45 ετών ονομάζεται πρόωρη εμμηνόπαυση (early menopause), ενώ όταν συμβαίνει πριν την ηλικία των 40 ετών ονομάζεται πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια (premature ovarian insufficiency – POI)

Η ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ ΩΣ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

Η αιτιολογία της εμμηνόπαυσης είναι σύνθετη και ακόμη μη πλήρως κατανοητή.

Η διαδικασία της απώλειας των ωοθυλακίων λόγω απόπτωσης (oocyte depletion) είναι εκθετική και αρχίζει από την εμβρυική ζωή. Όταν αυτή η δεξαμενή ωοθυλακίων μειωθεί κάτω από ένα όριο, τότε εμφανίζονται διαταραχές του κύκλου κυρίως με την μορφή απώλειας κάποιων και η γυναίκα εισέρχεται στο χρονικό στάδιο της εμμηνοπαυσιακής μετάβασης που μπορεί να διαρκέσει 5 έτη ή και περισσότερο.

Η πρώτη ορμονική αλλαγή αφορά την ελάττωση της παραγωγής ινχιμπίνης από τις ωοθήκες, με αποτέλεσμα την αύξηση της FSH (ιδιαίτερα στην αρχική παραγωγική φάση)  και την βράχυνση του κύκλου.

Η διαδικασία είναι σταδιακή και μπορεί να διακριθεί σε :

ΠΕΡΙΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ Μπορεί να ξεκινήσει αρκετά έτη πριν την εμμηνόπαυση. Σε αυτή την περίοδο σταδιακά ελαττώνεται το δυναμικό της παραγωγής ώριμων ωοθυλακίων, η ωορρηξία καθίσταται ακανόνιστη και η παραγωγή οιστρογόνων και προγεστερόνης μειώνεται.

Συνήθως η μετάβαση αρχίζει στα μέσα της πέμπτης δεκαετίας και διαρκεί μέχρι την εμμηνόπαυση. Τα τελευταία ένα με δύο έτη η ελάττωση των επιπέδων οιστρογόνων επιταχύνεται και αυτό αποτελεί την αιτία της έναρξης των συμπτωμάτων.

Η περιεμμηνόπαυση επεκτείνεται έως 12 μήνες μετά την τελευταία έμμηνο ρύση (εμμηνόπαυση).

ΜΕΤΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ Το χρονικό διάστημα ένα έτος μετά την εμμηνόπαυση και έπειτα.

ΔΙΑΓΝΩΣΗ

Σε γυναίκες ηλικίας 45 ετών και άνω, η διάγνωση βασίζεται στα συμπτώματα, και δεν υπάρχει ένδειξη για εργαστηριακό έλεγχο, παρά μόνο στην περίπτωση που υπάρχει αβεβαιότητα ως προς την διάγνωση ή υποψία άλλης παθολογίας.

Σε γυναίκες μικρότερες των 45 ετών, των οποίων τα συμπτώματα είναι άτυπα, είναι σκόπιμο να γίνει έλεγχος (εργαστηριακός, απεικονιστικός) των διαταραχών κύκλου ή της αμηνόρροιας, ώστε να ελεγχθούν πιθανές άλλες αιτίες όπως υπερπρολακτιναιμία, διαταραχές θυροειδικής λειτουργίας, κύηση, κλπ.

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ

Η ποιότητα ζωής μπορεί να επηρεασθεί αν τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης είναι έντονα, αλλά σε μια κατηγορία γυναικών - όπως με ιστορικό ενδομητρίωσης, δυσμηνόρροιας, μηνορραγίας, προεμμηνορυσιακού συνδρόμου, και ημικρανιών περιόδου η ποιότητα ζωής μπορεί να βελτιωθεί στην εμμηνόπαυση.

Ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων έχει αναφερθεί, εκ των οποίων τα πιο συχνά αφορούν:

ΑΓΓΕΙΟΚΙΝΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ (vasomotor symptoms - VMS)

Οι εξάψεις (hot flashes)αποτελούν με διαφορά το συχνότερο σύμπτωμα. Αφορούν περίπου το 75% των γυναικών, ενώ η παχυσαρκία, το κάπνισμα και η χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση σχετίζονται ανεξάρτητα με την παρουσία τους.  Πρόκειται για μια αιφνίδια αίσθηση έντονης ζέστης στο άνω μέρος ή και σε όλο το σώμα, η οποία συχνά ακολουθείται από εφίδρωση καθώς επαναρυθμίζεται η θερμοκρασία του σώματος. Μπορεί να διαρκέσουν από 10 δευτερόλεπτα έως 3 με 5 λεπτά και εμφανίζουν μεγάλη διακύμανση τόσο στην συχνότητα όσο και στην ένταση τους. Η εμφάνισή τους την νύχτα αναφέρονται ως νυχτερινές εφιδρώσεις. Οι αγγειοκινητικές διαταραχές μπορούν να διαρκέσουν αρκετά έτη και επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την ποιότητα ζωής.

ΟΥΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ

Τα χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων έχουν ως αποτέλεσμα την ελάττωση των επιπολής επιθηλιακών κυττάρων του κόλπου και της παραγωγής γλυκογόνου. Το γλυκογόνο αποτελεί μια βασική πηγή ενέργειας για τους γαλακτοβάκιλλους, ο πληθυσμός των οποίων επικρατεί στην υγιή μικροβιακή χλωρίδα, διατηρούν χαμηλό pH και αποτελούν προστατευτικό φραγμό έναντι λοιμώξεων. Επιπλέον, ο υποοιστρογονισμός μειώνει την δραστηριότητα των ινοβλαστών και την παραγωγή κολλαγόνου.

Αυτές οι αλλαγές οδηγούν τόσο σε ανατομικές όσο και σε λειτουργικές αλλαγές. Το κολπικό επιθήλιο λεπταίνει, γίνεται ωχρό και η ελαστικότητά του ελαττώνεται.

Τα συμπτώματα της ουρογεννητικής ατροφίας αφορούν ξηρότητα, αίσθημα κνησμού και καύσου της αιδοιοκολπικής περιοχής, με συνέπεια την δυσπαρεύνια και την σεξουαλική δυσλειτουργία.

Συχνουρία και αίσθημα επιτακτικής ούρησης, όπως και ανάπτυξη ουρολοιμώξεων μπορούν επίσης να αποδοθούν στην έλλειψη οιστρογόνων.

Η ουρογεννητική ατροφία αποτελεί μία χρόνια και προοδευτική κατάσταση, συχνά υπο-αναφερόμενη από τις γυναίκες, η οποία απαιτεί μακροχρόνια αντιμετώπιση.

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

(COGNITIVE SYMPTOMS AND MOOD DISORDERS)

Μειωμένη συγκέντρωση, ελάττωση μνήμης (brain fog), δυσκολία στις ταυτόχρονες εργασίες (difficulties in multi-tasking), συμπτώματα κατάθλιψης, χαμηλή αυτοεκτίμηση (self-esteem), ευερεθιστότητα, ανησυχία, μπορεί να εμφανισθούν παροδικά και αποτελούν συμπτώματα εμμηνόπαυσης αν και έχουν πολυπαραγοντική αιτιολογία.

Οι νυκτερινές εφιδρώσεις μπορούν να συμβάλλουν στην αυπνία, την κόπωση, την ευρεθιστότητα και την πτωχή συγκέντρωση μέσω της διαταραχής του ύπνου που προκαλούν.

Θεωρείται ότι η διακύμανση των επιπέδων οιστρογόνων παρά τα απόλυτα χαμηλά επίπεδά τους είναι κυρίως υπεύθυνη για τις διαταραχές διάθεσης.

ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΑΛΓΟΣ

ΕΛΑΤΤΩΣΗ ΤΗΣ LIBIDO

ΣΙΩΠΗΛΕΣ – ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗΣ

Οι ορμονικές αλλαγές της εμμηνόπαυσης έχουν συστηματική επίδραση, αυξάνοντας τον κίνδυνο καρδιαγγειακού νοσήματος, σακχαρώδους διαβήτη, κακοηθειών που σχετίζονται με συσσώρευση σπλαχνικού λίπους καθώς και οστεοπόρωσης.

ΠΟΣΟ ΔΙΑΡΚΟΥΝ ΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ

Τα συμπτώματα είναι πιο σημαντικά τα πρώτα δύο έτη της εμμηνόπαυσης, εντούτοις δεν είναι ασύνηθες να επιμένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

Η αντιμετώπιση εστιάζει στην ανακούφιση των συμπτωμάτων και εξατομικεύεται σε κάθε γυναίκα ανάλογα με την βαρύτητα που αυτά εμφανίζονται και βέβαια το ιατρικό ιστορικό της.

Θα πρέπει, επιπλέον, να δίνει έμφαση σε συμβουλευτική σχετικά με το lifestyle όπως υγιεινή διατροφή, ρύθμιση σωματικού βάρους, διακοπή καπνίσματος, ελάττωση κατανάλωσης αλκοόλ και φυσική άσκηση.

Απαραίτητη κρίνεται η ενημέρωση όσον αφορά παράγοντες κινδύνου καρδιαγγειακής νόσου (υπέρταση, αυξημένη χοληστερόλη και παχυσαρκία), τον κίνδυνο οστεοπόρωσης και το screening για την έγκαιρη ανίχνευση νεοπλασιών.

Οι φαρμακευτικές προσεγγίσεις περιλαμβάνουν

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΟΡΜΟΝΙΚΗΣ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ (HRT)

Η ορμονική υποκατάσταση με οιστρογόνο παραμένει η πιο αποτελεσματική θεραπεία για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της εμμηνόπαυσης αλλά και την πρόληψη της οστεοπόρωσης.

Η απόφαση της χορήγησης, της δοσολογίας, του τρόπου χορήγησης (per os, διαδερμική), του σχήματος (λήψη και προγεσταγόνου για προστασία του ενδομητρίου- συνδυασμένη HRT) και της διάρκειας χρήσης της θα πρέπει να γίνεται σε εξατομικευμένη βάση, μετά από λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τα οφέλη και τους κινδύνους και εφόσον δεν αντενδείκνυται από το ιστορικό.

Συνεχής συνδυασμένη HRT ή τιμπολόνη (συνθετικό γοναδομιμητικό στεροειδές το οποίο ανάλογα με τον ιστό στόχο ασκεί οιστρογονική, προγεσταγονική ή ελαφρά ανδρογονική δράση)  μπορεί να ξεκινήσει μετά από 12 μήνες από την τελευταία περίοδο.

Σημαντικό είναι οι γυναίκες που λαμβάνουν ορμονική υποκατάσταση να υποβάλλονται σε τακτικό έλεγχο.

Γυναίκες με ουρογεννητικό σύνδρομο είναι κατάλληλες για χορήγηση τοπικού κολπικού οιστρογόνου σε πιο μακροχρόνια βάση.

Χρήση κατάλληλων ενυδατικών και λιπαντικών κολπικών σκευασμάτων αποτελεί πρώτη επιλογή σε γυναίκες με ήπια συμπτωματολογία ή  με ιστορικό οιστρογονοεξαρτώμενης κακοήθειας. Επίσης, παραμένοντας σεξουαλικά ενεργή η γυναίκα, βοηθά το περιβάλλον του κόλπου μέσω της αύξησης της αίματωσης του.

Εναλλακτικά, η οσπεμιφένη - ένας εκλεκτικός αγωνιστής των οιστρογονικών υποδοχέων (SERMs) του κολπικού βλεννογόνου - έχει εγκριθεί πρόσφατα στην αντιμετώπιση της δυσπαρεύνιας κατά την εμμηνόπαυση.

ΜΗ ΟΡΜΟΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

Aρκετές από αυτές τις φαρμακευτικές ουσίες ανακαλύφθηκαν τυχαία όταν λαμβάνονταν από γυναίκες για άλλη ένδειξη και διαπιστώθηκε ότι βελτιώθηκαν τα αγγειοκινητικά συμπτώματά τους.

Τέτοιες ουσίες αφορούν αντικαταθλιπτικά που ανήκουν στην κατηγορία των αναστολέων επαναπρόσληψης σεροτονίνης και νορεπινεφρίνης και αποτελούν μια εναλλακτική επιλογή στην αντιμετώπιση των αγγειοκινητικών διαταραχών όταν υπάρχει αντένδειξη στην λήψη HRT ή σε περιστατικά με διαταραχές διάθεσης (mood disorders).

Επίσης, στην αντιμετώπιση των εξάψεων μπορoύν να χρησιμοποιηθούν μόρια που τροποποιούν νευρωνικές οδούς του εγκεφάλου και εμπλέκονται στην ρύθμιση της βασικής θερμοκρασίας του σώματος, όπως η fezolinetant (ανταγωνιστής υποδοχέων νευροκινίνης) που δρα σε νευρώνες του τοξοειδή πυρήνα στον υποθάλαμο και εγκρίθηκε τον Μάιο 2023 από τον FDA για την αντιμετώπιση VMS.

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ

Εναλλακτικά σκευάσματα όπως συμπληρώματα διατροφής φυτικής προέλευσης (φυτοοιστρογόνα, εκχύλισμα black cohosh και άλλα), δεν στηρίζονται σε σαφή επιστημονικά δεδομένα ως προς το όφελός τους, πιθανόν κάποια να έχουν παρενέργειες και δεν ελέγχονται από αρμόδιους οργανισμούς όπως το FDA.

ΟΛΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ όπως Yoga, βελονισμός, διαλογισμός, γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία και άλλες τεχνικές χαλάρωσης, έχουν το πλεονέκτημα ότι δεν έχουν παρενέργειες ωστόσο απαιτούνται περισσότερες έρευνες για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων ως προς το όφελός τους.

Συμπερασματικά, η αναγνώριση και η ενδεδειγμένη θεραπεία - παράλληλα με ένα υγιεινό lifestyle - μπορεί να αντιμετωπίσει τα συμπτώματα και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της εμμηνόπαυσης, βελτιώνοντας ουσιαστικά την ποιότητα ζωής των γυναικών και καθιστώντας αυτή την περίοδο εξίσου δημιουργική τόσο σε διαπροσωπικό όσο και σε κοινωνικό-εργασιακό επίπεδο.

Χρήστος Καραμπίνας, Μαιευτήρας – Γυναικολόγος – Χειρουργός Μαστού, Επιμελητής Α’ Κλινικής Μαστού, Συνεργάτης Τμήματος Μαιευτικών & Γυναικολογικών Υπερήχων ΙΑΣΩ