Το παιχνίδι ως μέσο θετικής εξέλιξης

Αλεξάνδρα Κλημεντοπούλου
Παιδίατρος - Αναπτυξιολόγος Συνεργάτης ΙΑΣΩ Παίδων

Ως παιχνίδι ορίζεται οποιαδήποτε δραστηριότητα που επιλέγεται ελεύθερα, κινητοποιείται αυθόρμητα και καθοδηγείται με προσωπική ελεύθερη βούληση του παίκτη. Ξεχωρίζει από την καθημερινότητα, δεν διέπεται από «σοβαρότητα», αλλά παρ’ όλα αυτά απορροφά απόλυτα την προσοχή του παίκτη. Δεν έχει άλλο σκοπό, παρά τον αυτοσκοπό του.

Ο σκοπός του είναι αυτοεκπληρούμενος. Το παιχνίδι δεν αποτελεί συγκεκριμένη συμπεριφορά αλλά απαρτίζεται από οποιαδήποτε δραστηριότητα που έχει παιχνιδιάρικη διάθεση.

Όλα τα είδη παιχνιδιού, από το παιχνίδι ρόλων ως το κινητικό παιχνίδι πάλης στα πατώματα, παίζουν κρίσιμο ρόλο στην εξέλιξη των παιδιών. Το παιχνίδι είναι ο φακός μέσα από τον οποίον τα παιδιά βιώνουν τον κόσμο τους και τον κόσμο των άλλων. Τα παιδιά υποφέρουν όταν στερούνται το παιχνίδι. Το παιχνίδι έχει τόσο μεγάλη σημασία για την άριστη εξέλιξη του παιδιού, που αναγνωρίζεται ως δικαίωμα κάθε παιδιού στον πλανήτη από την Επιτροπή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών.

Το παιχνίδι υπάρχει σαν δραστηριότητα στα νεαρά άτομα τόσο πολλών ζωικών ειδών, που οπωσδήποτε δίνει πλεονεκτήματα στην εξέλιξη των ειδών, αλλιώς θα είχε εκλείψει μέσα από τη διαδικασία της φυσικής επιλογής. Τα πλεονεκτήματα αυτά είναι καλά αποτυπωμένα στη σύγχρονη βιβλιογραφία. Το παιχνίδι ενισχύει την αύξηση και ανάπτυξη του εγκεφάλου, εγκαθιστά νέες νευρωνικές συνάψεις και κυκλώματα και με μία έννοια ο παίκτης γίνεται με αυτό τον τρόπο εξυπνότερος. Με το παιχνίδι φανταζόμαστε καταστάσεις που δεν έχουν προϋπάρξει. Παραδείγματος χάριν, τα παιχνίδια αεροπλάνα προηγήθηκαν κατά πολύ των αληθινών. Βελτιώνει την ικανότητα να γίνονται αντιληπτές οι διαθέσεις των συμπαικτών του παιδιού και την προσαρμοστικότητα σε διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. Τα παιδιά με το παιχνίδι, μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν. Είναι καταγεγραμμένο πως τα παιδιά παίζουν συχνότερα κατά τις περιόδους της ταχύτερης εγκεφαλικής αύξησης. Ακόμη, επειδή και οι εγκέφαλοι των ενηλίκων διατηρούν την ικανότητα να αναπτύσσονται, να κατασκευάζουν νέα νευρωνικά κυκλώματα και να μαθαίνουν, και οι ενήλικες συνεχίζουν να παίζουν.

Πιο συγκεκριμένα, τα οφέλη του παιχνιδιού στους διάφορους τομείς της εξέλιξης είναι:

Συναίσθημα – Συμπεριφορά

Μειώνει το φόβο, το άγχος, την ευερεθιστότητα.
Προσφέρει χαρά, οικειότητα, αυτοεκτίμηση και αίσθημα επίτευξης στόχων που δε βασίζεται απαραίτητα στην ήττα των συμπαικτών.
Βελτιώνει τη συναισθηματική ευελιξία.
Αυξάνει την ηρεμία, ανεκτικότητα, προσαρμοστικότητα και την ικανότητα ν’ αντιμετωπίζεται η αλλαγή και ο αιφνιδιασμός με μεγαλύτερη ευκολία.
Θεραπεύει συναισθηματικά τραύματα (παιγνιοθεραπεία).

Κοινωνικότητα

Αυξάνει την ενσυναίσθηση, τη συμπόνια, την κοινοκτημοσύνη
Δημιουργεί επιλογές
Σχηματοποιεί τις σχέσεις των παιδιών με μηχανισμούς προσάρτησης (να παίξουμε περισσότεροι), παρά αποκλεισμού (να παίξουμε λιγότεροι)
Βελτιώνει τις εξωλεκτικές επικοινωνιακές δεξιότητες
Βελτιώνει το εύρος προσοχής και τη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων-φιλίας

Οφέλη οργανικής υγείας

Μειώνει το στρες, την κόπωση, την κατάθλιψη.
Αυξάνει το εύρος της κίνησης, την ευλυγισία, το νευρομυικό συντονισμό, την ισορροπία, τις δεξιότητες λεπτής και αδρής κινητικότητας.
Ωφελεί το καρδιαγγειακό σύστημα μέσω της φυσικής δραστηριότητας με την συνακόλουθη μείωση της πιθανότητας παχυσαρκίας στην παιδική ηλικία.

Σε όλα τα ανωτέρω προστίθεται και η ανυπολόγιστη αξία της ευκαιρίας των γονέων να εμπλακούν σε μια μοναδική σχέση με τα παιδιά τους μέσω του παιχνιδιού.

Παρ’ όλα αυτά όμως ο χρόνος των παιδιών για ελεύθερο παιχνίδι έχει μειωθεί σημαντικά σε σχέση με προηγούμενες γενιές, εν μέρει λόγω του τρόπου ζωής, του περιορισμένου χρόνου, των αλλαγών στη δομή της οικογένειας, και της διαρκώς αυξανόμενης τάσης, το παιχνίδι να είναι δομημένο προκειμένου να εξυπηρετεί τις απώτερες ακαδημαϊκές επιδόσεις εις βάρος του ελεύθερου παιχνιδιού και της πραγματικής αναψυχής και διασκέδασης.

Είναι δεδομένο πως το παιχνίδι των παιδιών αλλάζει κατά τη διάρκεια της βρεφικής, νηπιακής και παιδικής ηλικίας. Το πρώτο παιχνίδι αλληλεπίδρασης του βρέφους είναι με τους γονείς του. Το πρώτο παιχνίδι του βρέφους είναι οι γονείς του. Χαμόγελο στην αρχή, μετά ξεκαρδίζονται όταν γαργαλιούνται ή όταν παίζουν κου-κου-τα. Αυτό το παιχνίδι συνήθως προκύπτει με πρωτοβουλία των γονέων. Το πρώτο αυθόρμητο παιχνίδι του βρέφους όμως είναι η μοναχική εξερεύνηση του περιβάλλοντος και των αντικειμένων που το αποτελούν. Αυτή η εξερεύνηση διευρύνεται ακόμη περισσότερο και γίνεται ασταμάτητη με την κατάκτηση του ορόσημου της αυτόνομης βάδισης.

Στην πορεία το μοναχικό παιχνίδι μετεξελίσσεται σε παράλληλο παιχνίδι, οπότε και τα νήπια παίζουν το ένα δίπλα στο άλλο αλλά όχι το ένα μαζί με το άλλο. Κατόπιν τούτου, το παιχνίδι γίνεται κοινωνικό-συμμετοχικό, πιο πολύπλοκο και περιέχει πολλά είδη παιχνιδιού όπως κινητικό, κατασκευαστικό και παιχνίδι ρόλων. Έτσι διαφαίνεται πως όσο μεγαλώνει η ηλικία, το παιχνίδι προοδεύει με ομόκεντρους κύκλους ως προς την κοινωνικότητα των παιδιών.

Εξερευνητικό παιχνίδι αντικειμένων / αισθήσεων

0 - 2,5 χρονών

Τα βρέφη εξερευνούν με την αφή, την τοποθέτηση αντικειμένων στο στόμα, με την κρούση των αντικειμένων, με την πίεση. Σε μεγαλύτερη νηπιακή ηλικία τέτοιου τύπου παιχνίδι εξυπηρετούν πλαστελίνες, πηλός και κάθε είδους μπογιές.

Κατασκευαστικό παιχνίδι

3 - 8 χρονών

Τα παιδιά ξεκινούν τις κατασκευές με τουβλάκια, κύβους, Lego, με υλικά που φαντάζουν άχρηστα στον ενήλικο αλλά μπορούν να γίνουν εξαιρετικά αντικείμενα κατασκευής (ένα χαρτόκουτο, ένας πλαστικός σωλήνας), καθώς και με υλικά όπως πλαστελίνη ή πηλός. Μπορούν να καταφέρουν εξαιρετικά πολύπλοκες κατασκευές και να εμπλέξουν συνομηλίκους τους αλλά και να διευρύνουν το παιχνίδι με συγκεκριμένους ρόλους.

Παιχνίδι φυσικής δραστηριότητας

3 - 8 χρονών

Το αισθητικο-κινητικό παιχνίδι αρχίζει με την ανακάλυψη των βρεφών πως μπορούν να μετακινήσουν αντικείμενα με τα χέρια τους ή με τα πόδια τους. Το κινητικό παιχνίδι στα προσχολικά χρόνια μπορεί να είναι κυνηγητό, κρυφτό και πιο άγριο όπως πάλη που είναι δημοφιλής στα νήπια αγοράκια. Συχνά οι γονείς, λαθεμένα, το εκλαμβάνουν ως επιθετικότητα. Ακόμη, το τρέξιμο, το σκαρφάλωμα, η αναρρίχηση, τα άλματα, μπορούν να γίνουν μοναχικά ή σε ομάδες. Αυτό το είδος παιχνιδιού πολύ συχνά επενδύεται με αυτοσχέδιους κανόνες.

Θεατρικό παιχνίδι

3 - 6 χρονών

Παιχνίδι ρόλων με συνομηλίκους με καλά διακριτούς χαρακτήρες ή συγκεκριμένες προσωπικότητες με αυθόρμητα, διαρκώς εμπλουτιζόμενα σενάρια σε μικρές ομάδες φίλων.

Παιχνίδια με κανόνες

5 ετών και άνω

Συγκεκριμένα παιχνίδια με συγκεκριμένους προκαθορισμένους κανόνες π.χ. επιτραπέζια παιχνίδια, ομαδικά, αθλητικά παιχνίδια.

Παιχνίδια με αυτοσχέδιους κανόνες

5-8 ετών

Τα παιδιά αρχίζουν να ανακαλύπτουν τα δικά τους παιχνίδια ή να τροποποιούν τους κανόνες των ήδη υπαρχόντων με τις δικές τους ομάδες που τις οργανώνουν όπως νομίζουν κάθε φορά.

Με τη διευκόλυνση του παιχνιδιού από τους γονείς, είναι συγκεκριμένα και πολυάριθμα τα οφέλη του παιδιού και της μεταξύ τους σχέσης, όπως η διαρκής πρόκληση ερεθισμάτων για γνωστική εξέλιξη και μάθηση, η εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας, η εκμάθηση πληροφοριών για τη φύση, η κοινωνικότητα-κοινωνικοποίηση και η εκμάθηση κανόνων επικοινωνίας, η αυτορρύθμιση, οργάνωση και αυτοέλεγχος καθώς και τα πρότυπα ρόλων των δυο φύλων.

Ακόμη και όταν οι παππούδες και γιαγιάδες είναι άμεσα εμπλεκόμενα πρόσωπα φροντίδας και αυτοί με τη σειρά τους έχουν οφέλη από τη συμμετοχή τους στο παιχνίδι, επιβραδύνοντας την εκφύλιση των γνωστικών τους δυνατοτήτων.

Μαζί με όλα αυτά και με τη διαβίωση των παιδιών μέσα σε ασφυκτικά αστικά τοπία, κανείς δεν πρέπει να λησμονεί την αναντικατάστατη αξία του παιχνιδιού εκτός σπιτιού που τα παιδιά των πόλεων τόσο πολύ στερούνται.

Το παιχνίδι στη φύση προσφέρει πλούσιες, ποικίλες και πολυαισθητηριακές εμπειρίες, ευκαιρίες για κινητικό, θορυβώδες παιχνίδι, ευκαιρίες για να δοκιμάσουν τα όρια τους με τις φυσικές τους δυνατότητες και τον κίνδυνο, τη μυϊκή τους ενδυνάμωση, ισορροπία και συντονισμό.

Στον αντίποδα του παιχνιδιού στη φύση βρίσκεται το παιχνίδι που χρησιμοποιεί εξελιγμένη τεχνολογίαπροσαρμοσμένη για παιδιά. Αυτά τα παιχνίδια καθηλώνουν τα παιδιά μπροστά σε μια οθόνη άλλοτε άλλου μεγέθους, εντός σπιτιού κατά κανόνα, σε καθιστή θέση προσφέροντάς τους μηδενική δημιουργικότητα και αυτενέργεια, ακυρώνοντας πολλούς από τους σκοπούς του παιχνιδιού.

Οι γονείς, οι δάσκαλοι και όλοι οι ικανοί υποψήφιοι ενήλικοι συμπαίκτες μπορούν να διευκολύνουν το παιχνίδι ανάλογα με την ηλικία του κάθε παιδιού ως εξής:

Να φροντίζουν για την απρόσκοπτη διάρκεια του ελεύθερου παιχνιδιού για τουλάχιστον 45-60 λεπτά της ώρας.
Να παρέχουν υλικά προκειμένου να προκαλούν διαφορετικά είδη παιχνιδιού – τουβλάκια για κατασκευαστικό παιχνίδι, άμμο, νερό, λάσπη, πλαστελίνη, μπογιές για αισθητηριακό παιχνίδι, παλιά ρούχα και αξεσουάρ για παιχνίδι ρόλων, μπάλες και ανοιχτούς χώρους για κινητικό παιχνίδι.
Να είναι σε εγρήγορση για τυχόν προκλήσεις που ακολουθούν ή τυχόν κινδύνους στους οποίους εκτίθενται κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού.
Να εξασφαλίζουν πως όλα τα παιδιά έχουν πρόσβαση στο παιχνίδι με ίσες ευκαιρίες.
Να αφήνουν τα παιδιά να παίζουν με τους δικούς τους σκοπούς και για τη δική τους ευχαρίστηση.
Να παίζουν με τους κανόνες των παιδιών, με τους όρους τους και να γίνονται και οι ενήλικες παιδιά.
Να αναγνωρίζουν την αξία του παιχνιδιού όταν λερώνονται, παλεύουν και του παιχνιδιού δίχως κανένα νόημα.
Να κατανοήσουν πως τα παιδιά έχουν την εγγενή ανάγκη ν’ αποτελούν μέρος του παιχνιδιού της ηλικίας τους.
Να ενδιαφέρονται αληθινά για το παιχνίδι των παιδιών, να ρωτάνε ερωτήσεις, να προτείνουν ιδέες και λύσεις και να συμμετέχουν με χαρά όταν δέχονται την πρόσκληση από τα παιδιά τους.

Συμπερασματικά

Το παιχνίδι είναι απαραίτητο για την εξέλιξη των παιδιών, για την οργανική και την ψυχική τους υγεία. Ξεκινάει στη βρεφική ηλικία και έχει, ιδανικά, ισόβια διάρκεια. Το παιχνίδι είναι ο τρόπος που τα παιδιά μαθαίνουν, λύνουν προβλήματα, κοινωνικοποιούνται, ωριμάζουν και πάνω απ’ όλα διασκεδάζουν. Το παιχνίδι φέρνει τα παιδιά σε επαφή με το περιβάλλον τους, τη φαντασία τους, τους γονείς τους, τους φίλους τους και τον υπόλοιπο κόσμο. Η συμμετοχή των γονιών στο παιχνίδι έχει σημαντικά πλεονεκτήματα για τα παιδιά αλλά κυρίως για τους ίδιους τους γονείς, βοηθώντας τους ν’ αντιμετωπίσουν τις διαφορές τους από τα παιδιά τους. Τέλος, επιτρέπει στο γονιό να δει τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού γι' ακόμη μια φορά!