Η κρίση του θεσμού του γάμου & της οικογένειας

Βασίλειος Μπέλλιος
Μαιευτήρας – Γυναικολόγος ΙΑΣΩ

Η μεγάλη μείωση των γεννήσεων στην Ελλάδα είχε ως συνέπεια τα τελευταία χρόνια οι θάνατοι να ξεπεράσουν τις γεννήσεις. Έτσι, αντί για φυσική αύξηση, είχαμε φυσική μείωση του πληθυσμού της χώρας, από το 1996 και εντεύθεν.

Είναι γεγονός, ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια αλλαγή στη μορφή της παραδοσιακής οικογένειας, σε όλες τις ανεπτυγμένες κοινωνίες, με τάσεις αύξησης των μονογονεϊκών, λεγομένων οικογενειών. Ήδη στις σκανδιναβικές χώρες, το ποσοστό των μονογονεϊκών οικογενειών έχει φθάσει το 40% και πλέον. Στην εξέλιξη αυτή, οδήγησε το γεγονός, αφενός ότι πολλοί αποφασίζουν να κάνουν παιδιά εκτός γάμου και αφ’ ετέρου, ότι τα διαζύγια έχουν δραματικά αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Τα φαινόμενα αυτά, εφόσον δεν αποτελούν πλέον εξαιρέσεις αλλά γίνονται ρουτίνα, δίνουν την εντύπωση ότι ο θεσμός του γάμου κλονίζεται, η κλασσική οικογένεια, που μέχρι τώρα αποτελούσε το κύτταρο της κοινωνίας, αλλάζει μορφή με ίσως άγνωστες τις περαιτέρω κοινωνικές ή άλλες συνέπειες.

Στην Ελλάδα διαπιστώνεται, ότι ο αριθμός των μονογονεϊκών οικογενειών ανέρχεται σε 200.000. Τα δε διαζύγια ανήλθαν, τα τελευταία 40 χρόνια, από 1/17 σε 1/5 με τάση συνεχώς αυξητική.

Παλιότερα, η πιο τυπική μορφή μονογονεϊκής οικογένειας ήταν η μητέρα με ένα ή περισσότερα παιδιά, χωρίς σύζυγο από χηρεία ή χωρισμό. Σήμερα, η παρουσία ενός μόνο γονιού, δεν είναι πλέον μόνο ζήτημα ατυχίας, αλλά συχνά και προσωπική επιλογή.

Δύο σύντροφοι, όταν αποφασίζουν να παντρευτούν, δεν θεωρούν ότι θα παραμείνουν μαζί για το υπόλοιπο της ζωής τους, ακόμα και αν έχουν αποκτήσει ένα ή και περισσότερα παιδιά. Αντίθετα, επιλέγουν τη λύση του διαζυγίου και όχι τη λύση των συμβιβασμών, σε περίπτωση διαφωνίας ή απιστίας για παράδειγμα.

Ο θεσμός του γάμου λοιπόν και της οικογένειας περνούν στην εποχή μας μια βαθιά κρίση, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά παγκόσμια.

Πολλά είναι τα αίτια της κρίσεως αυτής.

• Γενική κρίση αξιών του πολιτισμού μας. Είναι μια γενικότερη κρίση πνευματικού προσανατολισμού που ασκεί δυσμενή επίδραση γενικότερα στους θεσμούς και ειδικότερα στην οικογένεια. Οι αιώνιες αξίες του αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού, της αρετής, της ηθικής, της δικαιοσύνης, του μέτρου κτλ, καθώς και οι επιταγές του Χριστιανισμού για αγάπη, ισότητα, φιλαλληλία, αλληλεγγύη, αντικαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τον υλισμό και τον ευδαιμονισμό.
• Οι σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις με την ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού. Η οικογένεια δεν είναι πλέον παραγωγική μονάδα και το κάθε μέλος της απασχολείται σε ξεχωριστή εργασία αποκτώντας έτσι προσωπική και οικονομική ανεξαρτησία χειραφέτηση των γυναικών και των νέων, χαλάρωση των οικογενειακών δεσμών και αποξένωση από τις παραδόσεις, ήθη και έθιμα του τόπου. Οι συνθήκες της σύγχρονης ζωής αναγκάζουν τη γυναίκα να εργαστεί έξω από το σπίτι, πράγμα που οδηγεί σε αλλοίωση της παραδοσιακής κατανομής της εργασίας μέσα στην οικογένεια, σύμφωνα με το φύλο και πρωθεί την ισότητα στις συζυγικές σχέσεις.

Οι αμφισβητίες

Η ιδεολογική αμφισβήτηση των θεσμών του γάμου και της οικογένειας είναι φαινόμενο οπλύ παλιό από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Σήμερα όμως η αμφισβήτηση αυτή πήρε μεγάλη έκταση και επηρέασε μεγάλες κατηγορίες ανθρώπων.

Οι αμφισβητίες υποστηρίζουν ότι:

• ο γάμος σκοτώνει τον έρωτα και τον κάνει «καθήκον»
• ο γάμος ακρωτηριάζει τη γυναίκα γιατί την περιορίζει στη ρουτίνα μέσα στους τέσσερις τοίχους κάτω από την εξάρτηση του άνδρα και των παιδιών και την περιορίζει στη μητρότητα και στη σκλαβιά της αναπαραγωγής (Σιμόν ντε Μπωβουάρ «Το δεύτερο φύλο»)
• ο γάμος δημιουργεί ένα καταπιεστικό σύστημα στο οποίο κυριαρχεί η εξουσία. Έχει μια αυταρχική δομή που επεκτείνεται στο αυταρχικό κράτος. Οι αστικές κοινωνίες οργανώνονται πάνω στο αυταρχικό οικογενειακό πρότυπο (Willhelm Reich).
• ο γάμος περιορίζει ασφυκτικά την προσωπική ελευθερία και εμποδίζει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και ιδιαίτερα της γυναίκας που μόνο αν αποτινάξει το ζυγό αυτό μπορεί να βρει τον αληθινό εαυτό της («Νόρα» ή «Το σπίτι της κούκλας» Ερρίκος / ΙΨΕΝ).

Αυτοί που αμφισβητούν τους θεσμούς του γάμου και της οικογένειας ως ρυθμισμένους από το δίκαιο θεσμούς, ευνοούν ένα νέο τρόπο συμβιώσεως απαλλαγμένο από κάθε νομική δέσμευση και υποχρέωση, τη λεγόμενη «ελεύθερη» ή «εξώγαμη» συμβίωση. Με τον τρόπο αυτό εκλείπουν αυτομάτως όλα τα μειονεκτήματα του γάμου. Οι ιδέες αυτές είχαν μια μάλλον περιορισμένη απήχηση μέχρι σήμερα.

Στην εποχή μας όμως έχει παρατηρηθεί, απέναντι στην ελεύθερη συμβίωση μια ευνοϊκή μεταστροφή στις ηθικοκοινωνικές αντιλήψεις και σαν φυσικό επακόλουθο στη νομοθεσία και στη νομολογία των δικαστηρίων. Η σχέση αυτή δεν θεωρείται κοινωνικά απόβλητη αλλά κοινωνικά ανεκτή.

Η παραδοσιακή έννοια του γάμου όπως είχε ορισθεί από τον ρωμαίο νομοδιδάσκαλο Modestinus στη ρωμαϊκή εποχή, παρέμεινε αναλλοίωτη μέχρι την εποχή μας: «ένωσις ανδρός και γυναικός και συγκλήρωσις του βίου παντός, θείου τε και ανθρωπίνου δικαίου κοινωνία». Η αλλοίωση της έννοιας πραγματοποιήθηκε τη στιγμή που κάποιες νομοθεσίες αναγνώρισαν τη δυνατότητα κανονικού, πλήρους γάμου ανάμεσα σε πρόσωπα του ίδιου φύλου.

Η Ολλανδία από το 2001, το Βέλγιο (2003), ο Καναδάς ή Ισπανία (2005) ρητά καθιερώνουν ότι η διαφοά του φύλου δεν αποτελεί προϋπόθεση τυ έγκυρου γάμου.Η γαλλική νομοθεσία εθέσπισε το 1999 το αστικό σύμφωνο αλληλεγγύης («PACTE CIVIL DE SOLIDARITE»), σύμβαση συμβίωσης ανάμεσα σε δύο πρόσωπα ενήλικα, άγαμα και όχι στενούς συγγενείς μεταξύ τους. Η συμβίωση δημιουργεί υποχρέωση συμπαράστασης αλλά και δεν δημιουργεί υποχρέωση πίστης. Έτσι με το αστικό σύμφωνο αλληλεγγύης δημιουργείται ένα είδος μίνι γάμου και τα ζευγάρια με τις ευλογίες του νόμου έχουν την επιλογή ανάμεσα σε τρία είδη συμβίωσης: την απόλυτα ελεύθερη (και νομικά αρρύθμιστη), το αστικό σύμφωνο αλληλεγγύης (PACS) και τον κανονικό περίπου ας πούμε γάμο. Στη Γερμανία 92001) καθιερώθηκε ο θεσμός της «καταχωρημένης συμβίωσης» προσφερόμενη μόνο σε πρόσωπα του ίδιου φύλου.

Αίτια των διαζυγίων

Η δραματική αύξηση των διαζυγίων σήμερα, έχει βέβαια, πολλά αίτια.

Η χειραφέτηση της γυναίκας, η οικονομική της ανεξαρτησία στην εποχή μας, της δίνει τη δυνατότητα να επιλέγει με μεγαλύτερη ευκολία τη λύση του διαζυγίου σε περίπτωση δυσκολίας του γάμου. Δεν εξαρτάται πλέον από το σύζυγο.

Ο εγωισμός που καλλιεργείται στα νέα παιδιά σήμερα με τον τρόπο που διαπαιδαγωγούνται.

Η έλλειψη επικοινωνίας, η κυριαρχία του παν-σεξουαλισμού και οι διαφορετικές αντιλήψεις για το σεξ, η μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου, ο άκρατος φεμινισμός, το δύσκολο επαγγελματικό περιβάλλον της σημερινής γυναίκας με πειρασμούς και ευκαιρίες για εξωσυζυγικές σχέσεις.

Η συνεχής παρέμβαση των γονέων, κυρίως των Ελλήνων γονέων με την έννοια της προστασίας του παιδιού τους κα μετά το γάμο του.

Τα πρότυπα που προβάλλονται από τα ΜΜΕ ευνοούν τα διαζύγια και την απομάκρυνση από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής.

Η έλλειψη κατανόησης για τον διαφορετικό τρόπο σκέψης και αντίδρασης των δύο φύλων προκαλεί συχνά παρεξηγήσεις. Το γεγονός ότι η γυναίκα αντιδρά κυρίως συναισθηματικά, ενώ ο άνδρας κυρίως με τη λογική, είναι μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο φύλων, που δημιουργεί παρεξηγήσεις μεταξύ των ζευγαριών και οδηγεί σε διαφωνίες και συγκρούσεις. Η κατανόηση του τρόπου αντίδρασης εκατέρωθεν μπορεί να αποβεί σωτήρια για μια σχέση.

Σε πολλές περιπτώσεις το διαζύγιο είναι η αναγκαία λύση σε μια σχέση που η συνέχισή της θα ήταν άκρως προβληματική. ΄Ετσι μπορεί να ισχυρισθεί κανείς, ότι ένα διαζύγιο, είναι καλύτερο από έναν κακό γάμο. Εντούτοις το διαζύγιο αποτελεί μια μείζονα δοκιμασία κατά τους ειδικούς, για όλη την οικογένεια, από κάθε άποψη: ψυχολογική, κοινωνική, ηθική κια οικονομική. Ο γάμος από την ίδια του τη φύση δημιουργεί κοινότητα βίου μεταξύ των συζύγων. Συνεπάγεται, επομένως, περιορισμός της προσωπικής ελευθερίας του κάθε συζύγου.

Πολλές φορές όμως, το διαζύγιο δημιουργεί περισσότερες δυσκολίες από όσες υποτίθεται ότι θα έλυνε, ιδίως όταν υπάρχουν παιδιά.

Πολλοί κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν, ότι τα οφέλη του διαζυγίου έχουν υπερκτιμηθεί. Τα λιγότερο ευτυχισμένα μέλη της κοινωνίας είναι τα διαζευγμένα.

Πολλά προβλήματα του έγγαμου βίου λύνονται με την παροδο του χρόνου και τα παντρεμένα ζευγάρια διαπιστώνουν ότι μπορεί να γίνουν πιο ευτυχισμένα. Μάλιστα μια μελέτη της Linda J. Waite (καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιου του Chicago) δείχνει, ότι σχεδόν 8 στους 10 ανθρώπους, οι οποίοι ήταν πολύ δυστυχισμένοι στο γάμο τους, είχαν ευτυχισμένο γάλο ύστερα από πέντε χρόνια.

Έτσι, ακόμη και όταν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα, τα ανδρόγυνα, είναι προς όφελός τους, να μην σπεύδουν να πάρουν διαζύγιο.

Ο γάμος στην ελληνική κοινωνία & η αξία του ως θεσμός

Σε παλαιότερες εποχές, που οι κοινωνικές συνθήκες ήταν διαφορετικές, η επιλογή του/ της συζύγου δεν ήταν ελεύθερη προσωπική επιλογή του ενδιαφερομένου, αλλά της οικογένειας, κυρίως των γονέων.

Ευτυχώς, οι εποχές εκείνες πέρασαν ανεπιστρεπτί και ο γάμος είναι προσωπική επιλογή του καθενός με ατομική του ευθύνη. Εντούτις, αυτη η ευθύνη είναι πολύ μεγάλη και απαιτεί πολύ ώριμη σκέψη. Γάμοι που γίνονται τυχαία, βιαστικά, χωρίς ώριμη σκέψη, από υποχρέωση ή λόγω μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης, μοιραία θα καταλήξουν σε κρίση, με συχνό αποτέλεσμα το διαζύγιο.

Κάποιες φορές διαλέγουν οι άνθρωποι σύζυγο, έχοντας ανεδαφικές πεποιθήσεις, παράλογες απαιτήσεις και προσδοκίες. Δεν μπορεί κανείς λ.χ. να είναι διαρκώς ατσαλάκωτος, να λέει συνεχώς σοφίες κλπ.

Ο αρχικός ενθουσιασμός της πρώτης γνωριμίας, ο έρωτας που τυφλώνει τα μάτια και κρύβει ελαττώματα, όπως λέει ένα ισραηλινό τραγούλι, δεν εξασφαλίζουν τη μονιμότητα της σχέσης. Η διάρκειά του είναι συνήθως 18, έως 36 μήνες, όπως έχουν δείξει διάφορες έρευνες. Ο έρωτας είναι απλώς το προσάναμμα, για να διατηρηθεί η φωτιά θέλει συνεχή τροφοδότηση με ξύλα.

Είναι τόσοι άλλοι παράγοντες, που δυστυχώς, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στις σχέσεις των δύο ανθρώπων, που πρέπειν κανείς να πιστεύει πολύ στο θεσμό, για να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες που θα προκύψουν.

Η ανθρωπότητα δεν κατέληξε ανωδύνως στο θεσμό του γάμου, η καθιέρωσή του προέκυψε ύστερα από πολλές δοκιμασίες των διαφόρων κοινωνιών ανά τους αιώνες. Βεβαίως οι δυσκολίες ήταν και είναι πολύ μεγάλες, όταν δύο ξένοι μεταξύ τους άνθρωποι, είναι υποχρεωμένοι να ζήσουν μαζί το υπόλοιπο της ζωής τους. Είναι επομένως προφανές ότι θα χρειαστεί να γίνονται συνεχώς αμοιβαίες υποχωρήσεις και κατανόηση του ενός για τις ανάγκες του άλλου. Ως εκ τούτου, είναι ανάγκη να γίνει προληπτική έρευνα του χαρακτήρα του ή της υποψήφιας συζύγου. Οι αρχέςτου, οι σκέψεις και τα όνειρά του, η καταγωγή του, οι γονείς του και ο κύκλος γνωριμιών του, είναι στοιχεία που θα παίξουν ρόλο στο γάμο τους και αναπόφευκτα θα επηρεάσουν τις σχέσεις τους.

Μια ιταλική παροιμία λέει: «Έχε τα μάτια ορθάνοιχτα πριν από το γάμο και μισόκλειστα μετά». Αλλά δυστυχώς οι περισσότεροι ξεκινούν με ελάχιστες γνώσεις, πολλές ελλείψεις και άλλες τόσες αδυναμίες.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία γίνεται συχνά λόγος για το γάμο. «...εί γαμητέον από θεών, ότι ούτοι οι ευρόντες και δείξαντες τους γάμους τοις ανθρώποις» «...του μεν θηριώδους και πεπλανημένου βίου απηλλάγησαν, βίον δε ήμερον και τεταγμένον έσχον δια του γάμου». «Και προς λύπας δε και τα δυσχερή τα εν τω βίω γάμος χρησιμώτατος, κουφότερα ταύτα παρασκευάζων ώσπερ φορτία...» (Διονύσιος Αλικαρνασεύς, 1ος π.Χ. αι. Ρητορική).

 Οι αρχαίοι γνώριζαν τις δυσκολίες του έγγαμου βίου. «Γάμος γαρ ανθρώποισιν ευκταίον κακόν (Μένανδρος) ή ο γάμος αναγκαίον κακόν».

Ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος (6ος π.Χ. αι.) συμβουλεύει: «Γαμείν εκ των ομοίων». Να παντρεύεσθε από τους ομοίους σας.

Ο Χριστιανισμός χαρακτηρίζει το γάμο μυστη΄ριο και επικαλείται επίσης τη βοήθεια του Θεού: «ότι παρά σου αρμόζεται ανδρί γυνή», λέει μια ευχή την τελετή του γάμου.

Πάντως τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά διαβάζουμε, ότι στις χώρες της δύσης, έρευνες δείχνουν ότι πολλοί νέοι νοσταλγούν τη θαλπωρή της οικογένειας, αλλά και ιθύνοντες πολιτικοί αναγνωρίζουν τη χρησιμότητά της.

Σε έρευνα της ευρωπαϊκής επιτροπής το 1994 σχετικά με τις αξίες των Ευρωπαίων, η οικογένεια καταλαμβάνει την πρώτη θέση με ποσοστό 96% και ακολουθούν η εργασία, η φιλία και η συμβίωση με ένα σύντροφο.

Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της M. Thacher το 1989 όταν μιλούσε στο συνέδριο των συντηρητικών γυναικών στο Λονδίνο. «Για μια καλύτερη Αγγλία, είπε, πρέπει να δυναμώσουμε την οικογένεια. Αν δεν το κατορθώσουμε θα προκύψουν κοινωνικά προβλήματα που καμία κυβέρνηση δεν θα μπορεί να τα αντιμετωπίσει, πολύ περισσότερο να τα λύσει. Και κατέληξε: Η οικογένεια είναι νηπιαγωγείο, σχολείο, νοσοκομείο, τόπος ψυχαγωγίας και αναπαύσεως. Περικλείει ολόκληρη την κοινωνία. Διαμορφώνει το χαρακτήρα μας και τα πιστεύω μας. Είναι η προετοιμασία μας για τη ζωή».

Ο Καγκελάριος της Γερμανίας G. Schroeder στην αρχή της κυβερνητικής του θητείας χαρακτήρισε την οικογενειακή πολιτική σαν επουσιώδες θέμα. Στο τέλος όμως απορούσε «πώς τα τελευταία 40 χρόνια αγνοήσαμε αυτό το πρόβλημα».

Η οικογένεια έχει χαρακτηρισθεί ως «μηχανή επιβίωσης». Σε μεγάλες φυσικές ή άλλες καταστροφές εκείνοι που επιβιώνουν είναι τα μέλη οικογενειών.

Ο Schirmann γερμανός ημοσιογράφος και συγγραφέας στο βιβλίο του MINIMUM περιγράφει τα αποτελέσματα μελετών μετά από παρόμοιες καταστροφικές καταστάσεις.

Διάβαση του Ντόνερ Pass στην Καλιφόρνια, 1847

Μια ομάδα από 81 μετανάστες από διάφορα ευρωπαϊκά κράτη, αποφάσισαν να μετακινητθούν από τη βόρεια Καλιφόρνια νοτιότερα. Μετά από κατάλληλη προετοιμασία ξεκίνησαν το Μάιο του 1846 να διαβούν τη Siera Nevada. Λόγω κακών συγκυριών αποκλείσθηκαν σε μια διάβαση της οροσειράς και τους πρόλαβε ο βαρύς χειμώνας εκεί με αποτέλεσμα να μη μπορούν να προχωρήσουν ούτε εμπρός ούτε πίσω. Όταν την άνοιξη του 1847 μπόρεσαν να τους ανακαλύψουν, οι περισσότεροι δε ζούσαν πλέον. Κατόπιν επισταμένης μελέτης των επιζώντων διαπιστώθηκε ότι οι επιζώντες ήταν κυρίως μέλη οικογενειών και όχι εργένηδες ή μοναχικά άτομα.

Μεγάλη πυρκαγιά στο θέρετρο SUMMERLAND ISL. OF MAN, Aug. 1973 (51 νεκροί)

Μελέτη των αποτελεσμάτων της μεγάλης πυρκαγιάς στο Summerland Isl. Of man στη Μεγάλη Βρετανία, το 1973 όπου υπήρχαν 3000 παραθεριστές, με 51 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες, έδειξε οτι τα μέλη οικογενειών συγκεντρώνοταν πριν τη μεγάλη φυγή από το θέρετρο και έφευγαν ομαδικώς κατά οικογένειες, ενώ τα μέλη των άλλων ομάδων έφευγαν κατά μόνας. Έτσι, η αλληλοβοήθεια των συγγενών ήταν εξασφαλισμένη.

Καύσωνας 1995 Chicago (Πάνω από 700 νεκροί)

Στο μεγάλο καύσωνα του 1995 στο Chicago υπήρξαν 700 περίπου νεκροί κυρίως ηλικιωμένα και μοναχικά άτομα. Από αυτούς μόνο το 2% ήταν από τη συνοικία των “LATINOS”, όπου οι οικογενειακοί δεσμοί κρατάνε ακόμα γερά. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις εκείνοι που επέζησαν ή πέθαναν τελευταίοι ήταν ως επί το πλείστον μέλη οικογενειών κάτι που δικαιολογεί το χαρακτηρισμό της οικογένειας ως μηχανή επιβίωσης.

Επίλογος

Θα διακινδυνεύσω μια πρόβλεψη για το μέλλον της Ευρώπης και γενικότερα των δυτικών κοινωνιών που οι γεννήσεις συνεχώς μειώνονται.

Θα έλθει καιρός που οι συνταξιούχοι θα είναι περισσότεροι από τους εργαζόμενους. Τα ασφαλιστικά ταμεία θα αδυνατούν να χρηματοδοτήσουν την περίθαλψη και τη συνταξιοδότηση των ηλικιωμένων. Οι οικογένειες τότε θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο, γιατί θα κληθούν κατ’ ανάγκη να καλύψουν αυτό το κενό.

Είναι απαραίτητο λοιπόν, η πολιτεία να επιδοθεί στη σωστή ρυθμιση των πραγμάτων του γάμου και της οικογένειας και στη με κάθε τρόπο προστασία και ενίσχυσή τους, γιατί όπως γράφει ο Πυθαγόρας «Αρχή εστίς η περί των οίκων δικαία διάθεσις της όλης έν ταις πόλεσιν ευταξίας. Από γαρ των οίκων αι πόλεις συνίστανται».

Τέλος θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει το γάμο με τη δημοκρατία.

Όπως η Δημοκρατία είναι το καλύτερο από τα κακά πολιτεύματα, έτσι και ο θεσμός του γάμου είναι ο καλύτερος από τους κοινωνικούς θεσμούς. Δεν έχουμε λοιπόν άλλη επιλογή ως κοινωνία, παρά να προσπαθήσουμε να κρατήσουμε και να βελτιώσουμε τον θεσμό αυτό, όπως συμβαίνει και με την δημοκρατία.